Uprowadzenie rodzicielskie
Uprowadzenie rodzicielskie
Uprowadzenie rodzicielskie to sytuacja, w której dziecko zostaje zabrane lub jest przetrzymywane w kraju lub zagranicą, w miejscu innym niż normalne miejsce zamieszkania dziecka przez jednego rodzica albo przez osobę pełniącą opiekę nad dzieckiem, wbrew woli drugiego rodzica lub osoby pełniącą opiekę nad dzieckiem [1]. Możemy mówić o uprowadzeniach rodzicielskich w ramach kraju, a także transgranicznych. W przypadku uprowadzenia dziecka za granicę często podstawą prawną rozwiązania sprawy jest Konwencja Haska dotycząca cywilnych aspektów uprowadzenia dziecka za granicę z 25 października 1980 r. Dotyczy to blisko 100 krajów, które podpisały ww. Konwencję. W niniejszym artykule skupię się na uprowadzeniach rodzicielskich rozpoznawanych na podstawie Konwencji Haskiej.
Wnioski dotyczące nakazu powrotu małoletnich
z Polski za granicę
30% wniosków zakończonych nakazem powrotu
Zgodnie z Konwencją Haską czas postępowania w każdej instancji powinien wynieść 6 tygodni. Tymczasem średni czas trwania postępowania w pierwszej instancji wynosi 3 miesiące, a w drugiej 2 miesiące.
tygodni
Wprowadzenie - czym są uprowadzenia rodzicielskie w świetle Konwencji Haskiej i dlaczego są niezgodne z prawem
Postanowienia Konwencji nie zmierzają do egzekwowania prawa do opieki nad dzieckiem, ani nie badają zasadności sporu o opiekę, lecz dążą przywrócenia status quo poprzez uzyskanie niezwłocznego powrotu bezprawnie uprowadzonych lub zatrzymanych dzieci, dzięki systemowi współpracy między organami centralnymi wyznaczonymi przez umawiające się strony [2]. Ewentualne postępowanie, dotyczące prawa do opieki nad dzieckiem powinno się toczyć dopiero po jego powrocie.
Wedle art. 3 Konwencji Haskiej dotyczącej cywilnych aspektów uprowadzenia dziecka za granicę z 25 października 1980r.:
Uprowadzenie lub zatrzymanie dziecka będzie uznane za bezprawne, jeżeli:
- nastąpiło naruszenie prawa do opieki przyznanego określonej osobie, instytucji lub innej organizacji, wykonywanego wspólnie lub indywidualnie, na mocy ustawodawstwa państwa, w którym dziecko miało miejsce stałego pobytu bezpośrednio przed uprowadzeniem lub zatrzymaniem, oraz
- w chwili uprowadzenia lub zatrzymania prawa te były skutecznie wykonywane wspólnie lub indywidualnie albo byłyby tak wykonywane, gdyby nie nastąpiło uprowadzenie lub zatrzymanie.
Miejsce stałego pobytu dziecka w rozumieniu przepisu art. 3 Konwencji określają fakty uzewnętrzniające długotrwałe i stabilne przebywanie dziecka w miejscu, w którym zaspakaja ono wszystkie swoje potrzeby, niezależnie od istnienia po stronie osób, pod opieką których dziecko pozostaje, zamiaru stałego pobytu. O zamiarze stałego pobytu dziecka nie decyduje wola osób, pod których opieką przebywa [3].
Każdy, czyje prawo do opieki lub odwiedzin zostało naruszone przez uprowadzenie dziecka do Umawiającego się Państwa, może zwrócić się bądź do organu centralnego miejsca stałego pobytu dziecka, bądź organu centralnego każdego innego Umawiającego się Państwa o pomoc w zapewnieniu powrotu dziecka (art.8). Każde Umawiające się Państwo jest zobligowane do wyznaczenia organu centralnego w celu realizacji obowiązków wynikających dla niego z konwencji (art. 6). Takim organem centralnym w Polsce jest Ministerstwo Sprawiedliwości.
Wnioski dotyczące nakazu powrotu małoletnich
przesłane do Polski w 2016 r.
Wnioski dotyczące nakazu powrotu małoletnich
przesłane z Polski w 2016 r.
Wyjątki od nakazu powrotu dziecka - kiedy dziecko może pozostać w kraju, do którego zostało uprowadzone
Ideą przyświecającą Konwencji jest dobro dziecka, dlatego kładzie duży nacisk na szybkość i skuteczność działania. Władze sądowe i administracyjne są zobowiązane do niezwłocznego zarządzenia wydania dziecka, jeżeli od dnia uprowadzenia lub zatrzymania do dnia wpłynięcia wniosku, nie upłynął rok (art.12). Nawet jeśli od dnia uprowadzenia lub zatrzymania upłynął rok, władze powinny zarządzić wydanie dziecka, chyba że ustalono, że dziecko przystosowało się już do swego nowego środowiska. Wspomnianemu wyżej założeniu, że nakaz możliwie szybkiego wydania dziecka bezprawnie uprowadzonego służy jego dobru, daje jednoznacznie wyraz preambuła Konwencji. Zaznaczono w niej, że Konwencję sporządzono - mając przekonanie, że interes dziecka ma podstawowe znaczenie we wszystkich sprawach dotyczących opieki nad nim - aby chronić dziecko w płaszczyźnie międzynarodowej przed szkodliwymi skutkami, wynikającymi z bezprawnego uprowadzenia, przez zagwarantowanie niezwłocznego jego powrotu do państwa stałego pobytu [4].
Głównym celem Konwencji jest jak najszybszy powrót dziecka do kraju, z którego zostało uprowadzone, jednakże nie jest to nakaz bezwzględny. Uwzględniając powszechnie uznawany interes dziecka, Konwencja dopuszcza pięć wyjątków, w których właściwa władza państwa wezwanego, mimo że miało miejsce bezprawne uprowadzenie dziecka w rozumieniu art. 3 Konwencji, może odmówić jego wydania.
Choć nastąpiło bezprawne uprowadzenie dziecka w rozumieniu art. 3 Konwencji, właściwa władza państwa wezwanego może odmówić jego wydania, gdy:
- osoba sprzeciwiająca się wydaniu wykaże, że wnioskodawca nie wykonywał prawa do opieki w czasie uprowadzenia lub zaakceptował uprowadzenie (art. 13 ust. 1 lit. a);
- osoba sprzeciwiająca się wydaniu wykaże, że istnieje poważne ryzyko, iż powrót dziecka naraziłby je na szkodę fizyczną lub psychiczną albo w jakikolwiek inny sposób postawiłby je w sytuacji nie do zniesienia (art. 13 ust. 1 lit. b);
- dziecko sprzeciwia się powrotowi, a osiągnięty przez nie wiek i stopień dojrzałości uzasadnia uwzględnienie jego opinii (art. 13 ust. 2);
- wniosek o wydanie wpłynął do właściwej władzy państwa wezwanego po upływie roku od dnia uprowadzenia, a dziecko przystosowało się już do swego nowego środowiska (art. 12 ust. 2);
- zwrotowi dziecka sprzeciwiają się podstawowe zasady państwa wezwanego dotyczące ochrony praw człowieka i podstawowych wolności.
Trzy najczęstsze wyjątki odmowy wydania dziecka
Poniżej rozwinę trzy wyjątki, na które najczęściej powołuje się rodzic odmawiający wydania dziecka.
1. Wniosek o wydanie wpłynął do właściwej władzy państwa wezwanego po upływie roku od dnia uprowadzenia, a dziecko przystosowało się już do swego nowego środowiska (art. 12 ust. 2)
Gdy wniosek o wydanie dziecka wpłynie do sądu po upływie roku od uprowadzenia lub zatrzymania można powoływać się na przystosowanie się dziecka do nowego środowiska. Przykładowo można wskazywać, że dziecko zaaklimatyzowało się w nowej społeczności, szkole, rodzinie, ma duże grono przyjaciół, realizuje swoje pasje i odnalazło szczęście w nowym miejscu.
W związku z art. 12 zd. 1 warto jeszcze zwrócić uwagę, że wymieniony w nim roczny termin biegnie od momentu uprowadzenia lub zatrzymania dziecka do momentu wpłynięcia wniosku do sądu, a nie do organu centralnego. Wynika to wprost z treści przepisu, skoro mowa w nim o „wpłynięciu wniosku do władzy sądowej lub administracyjnej”. Gdyby zatem wniosek o powrót dziecka trafił do organu centralnego państwa wezwanego tuż przed upływem rocznego terminu, a niezwłocznie skierowany do sądu wpłynął tam po jego upływie, strona sprzeciwiająca się wydaniu dziecka (i tylko ona) może podnieść zarzut przystosowania się dziecka do nowego środowiska.
2. Osoba sprzeciwiająca się wydaniu wykaże, że istnieje poważne ryzyko, iż powrót dziecka naraziłby je na szkodę fizyczną lub psychiczną albo w jakikolwiek inny sposób postawiłby je w sytuacji nie do zniesienia (art. 13 ust. 1 lit. b)
Poważne ryzyko szkody fizycznej lub psychicznej, albo postawienie w jakikolwiek inny sposób w sytuacji nie do zniesienia zawsze muszą być rozważane pod kątem dobra dziecka. Zasada dobra dziecka jest naczelną zasada prawa rodzinnego, dlatego w postępowaniu toczącym się na podstawie Konwencji Haskiej Sąd powinien przeprowadzić rzetelne postępowanie dowodowe.
Z art. 72 Konstytucji RP wynika ogólne uznanie "dobra dziecka" za samoistną wartość konstytucyjną, stanowiącą integralny element szerszej wartości, jaką jest "dobro rodziny". Nakaz ochrony dobra dziecka stanowi też nadrzędną zasadę polskiego systemu prawa rodzinnego, której podporządkowane są wszelkie regulacje w sferze stosunków pomiędzy rodzicami i dziećmi.
W ramach postępowania dowodowego Sąd powinien m.in. przesłuchać świadków, strony, dopuścić dowody z dokumentów, badania Opiniodawczego Zespołu Specjalistów Sądowych (OZSS), opinii środowiskowej kuratora, a przede wszystkim wysłuchać dziecko, jeśli wiek na to pozwala. O wysłuchaniu dziecka będę pisać w dalszej części artykułu.
Postanowienia Konwencji haskiej nie dają podstawy do zobowiązania rodzica, który uprowadził lub bezprawnie zatrzymał dziecko, do powrotu z nim. Nie można zatem wykluczyć sytuacji, w których rozłączenie dziecka z rodzicem, pod którego faktyczną opieką dziecko się znajduje – mimo nagannej postawy tego rodzica –będzie dla dziecka bardziej szkodliwe niż rozdzielenie z rodzicem, który domaga się powrotu. Celem prowadzonego po-stępowania jest dobro dziecka w ujęciu, jakie ma na względzie Konwencja haska, a nie dążenie do napiętnowania określonych zachowań jego rodziców.
Przykłady szkody psychicznej zostały wymienione w poniższym postanowieniu Sądu Najwyższego.
Nie uzasadniają odmowy nakazania powrotu dziecka co do zasady takie okoliczności, jak integracja dziecka w nowym środowisku, skromniejsze warunki bytowe dziecka, niższy standard opieki zdrowotnej lub niedostateczne kompetencje wychowawcze ze strony rodzica ubiegającego się o powrót dziecka. Niewystarczające są również wszelkie inne uciążliwości i niedogodności, które wykraczają poza zakres szkody fizycznej lub psychicznej, która stawia dziecko w sytuacji nie do zniesienia, przy czym ryzyko takiej szkody, podobnie jak ryzyko powstania innej sytuacji, która byłaby dla dziecka nie do zniesienia, musi być poważne. Już jednak z powyższej wypowiedzi wynika, że "co do zasady" takie okoliczności nie usprawiedliwiają odmowy, co nie oznacza, że "zawsze" tak jest. "Szkoda psychiczna", o której mowa w art. 13 lit. b Konwencji haskiej, może powstać np. w związku z niewłaściwymi metodami wychowawczymi stosowanymi przez osobę, która przejęłaby pieczę, koniecznością rozstania z osobą, która dopuściła się uprowadzenia, ale która jest dziecku szczególnie bliska (najczęściej osobą uprowadzającą lub zatrzymującą dziecko w Polsce jest jego matka), albo z członkami bliskiej rodziny, przyjaciółmi, rówieśnikami itp. Szkodę psychiczną może wywołać również konieczność kolejnej adaptacji, zmiany języka, zmiany trybu życia (w szczególności spędzania znacznej części dnia w placówkach opiekuńczych - żłobkach, przedszkolach, internatach, świetlicach itp.), co może być źródłem głębokiego stresu i utraty przez dziecko poczucia bezpieczeństwa. Szkodę psychiczną może wywołać negatywny stosunek osoby, pod której pieczę dziecko ma powrócić (najczęściej ojca), do Polski i Polaków lub jego niechęć, a nawet nienawiść do rodziny dziecka pochodzącej z Polski lub, częściej, do drugiego z rodziców, które pozostało w Polsce. "W niekorzystnej sytuacji" dziecko może się znaleźć np. dlatego, że będzie musiało powtarzać lata nauki szkolnej, bądź dlatego, że - subiektywnie chociażby - będzie się czuło "dyskryminowane" w zrekonstruowanej rodzinie swego rodzica w porównaniu z młodszym przyrodnim rodzeństwem lub dziećmi ojczyma albo macochy. Poczucie osamotnienia lub dyskryminacji może towarzyszyć dziecku w godzinach przebywania w placówkach opiekuńczych bądź oświatowych, zwłaszcza gdy zna słabo język używany przez rówieśników, co może być barierą w nawiązywaniu przyjaźni, uczestnictwie w zabawach i grach zespołowych itp.
3. Dziecko sprzeciwia się powrotowi, a osiągnięty przez nie wiek i stopień dojrzałości uzasadnia uwzględnienie jego opinii (art. 13 ust. 2)
Powyższy wyjątek w mojej ocenie jest najistotniejszy, albowiem oddaje głos dziecku, o którego życie przecież chodzi. W przypadku małych dzieci wiadomym jest, że nie są w stanie same o sobie decydować, jednak gdy mamy do czynienia już z dzieckiem w wieku szkolnym, jego wola powinna być uwzględniona.
Dlatego najważniejszym „dowodem” jest tzw. wysłuchanie małoletniego na podstawie art. 2161 kpc, przez Sędziego rozpoznającego sprawę.
Art. 2161 KPC
§ 1. Sąd w sprawach dotyczących osoby małoletniego dziecka wysłucha je, jeżeli jego rozwój umysłowy, stan zdrowia i stopień dojrzałości na to pozwala. Wysłuchanie odbywa się poza salą posiedzeń sądowych.
§ 2. Sąd stosownie do okoliczności, rozwoju umysłowego, stanu zdrowia i stopnia dojrzałości dziecka uwzględni jego zdanie i rozsądne życzenia.
Studium przypadku
W prowadzonej przeze mnie sprawie Sąd wysłuchał małoletnie dziecko (wówczas 10-letnie) i uwzględnił jego sprzeciw powrotu do kraju stałego pobytu. Dziecko od początku procesu wobec różnych osób, w tym wobec rodzica domagającego się powrotu dziecka, konsekwentnie wyrażało swoją opinię, że chce zostać w Polsce. Po wysłuchaniu małoletniego Sąd podjął decyzję o oddaleniu wniosku o powrót dziecka do kraju stałego pobytu.
Wysłuchanie dziecka nie jest dowodem, przebieg tej czynności jest odformalizowany, nie podlega nagrywaniu, nie uczestniczą w tej czynności strony, ani ich pełnomocnicy. W zależności od warunków lokalowych konkretnego sądu wysłuchanie dziecka odbywa się w „niebieskim pokoju”, czyli miejscu pozwalającym dziecku poczuć się komfortowo. W czynności tej uczestniczy biegły psycholog, który ocenia, czy rozwój umysłowy, stan zdrowia i stopień dojrzałości dziecka pozwala na uwzględnienie zdania małoletniego.
Konwencja haska nie wyznacza żadnego sztywnego progu wiekowego, po którego osiągnięciu właściwe jest uwzględnienie opinii dziecka. Niemniej jednak, o ile w przypadku dzieci nastoletnich ich wystarczająca dojrzałość zazwyczaj nie budzi wątpliwości, o tyle w przypadku młodszych dzieci, zwłaszcza w wieku przedszkolnym, sytuacja jest odmienna. Przy ocenie dojrzałości dziecka konieczne jest zbadanie, czy jest ono w stanie zrozumieć cel i skutki powrotu do państwa stałego pobytu i przedstawić powody sprzeciwu. W takim przypadku zatem, w obecności biegłego psychologa, powinien znaleźć zastosowanie art. 2161 KPC.
Analizując poszerzone spektrum faktów istotnych z świetle art. 13 zd. 2 Konwencji, Sąd Apelacyjny uznaje, że małoletnia w oparciu o racjonalne przesłanki, autonomicznie, spontanicznie, bez nacisku otoczenia, zgodnie z obiektywnym jej interesem (dobrem) wyraziła sprzeciw wobec zarządzenia jej powrotu do Niemiec. Jej brak zgody jest konsekwentny, nie wymuszony przez ojca, odpowiadający jej potrzebom psychicznym i rozwojowym, realizujący potrzebę więzi rodzinnych w szerokim spektrum oraz potrzebę relacji środowiskowych i szkolnych, a także prawidłową edukację.
Podsumowanie
Konwencja Haska dotycząca cywilnych aspektów uprowadzenia dziecka za granicę jest istotnym narzędziem w zwalczaniu uprowadzeń rodzicielskich. Jej celem jest ochrona praw dziecka oraz zapewnienie szybkiego powrotu do kraju stałego pobytu.
Jednak pomimo szybkości postępowania istotne jest, aby sąd przyjrzał się dokładnie każdej sytuacji i uwzględnił indywidualne okoliczności. W mojej ocenie zasada dobra dziecka jest istotniejsza niż zakończenie postępowania w ciągu 6 tygodniu, dlatego przeprowadzenie rzetelnego postępowania dowodowego to podstawa. Należy pamiętać, że sprawa prowadzona na podstawie Konwencji Haskiej nie jest sprawą o władzę rodzicielską, dlatego sądy skupiają się tylko na wyjątkach wymienionych w Konwencji.
Postępowanie dowodowe powinno się zatem skupić na wykazaniu czy zachodzą, lub nie zachodzą przesłanki odmawiające wydania dziecka. Sąd nie będzie z urzędu prowadził postępowania dowodowego, które ma wykazać istnienie wyjątków od nakazu powrotu dziecka do kraju stałego pobytu, dlatego trzeba być aktywnym i inicjować wnioski dowodowe. Sprawy prowadzone na mocy Konwencji Haskiej wymagają zastępstwa profesjonalnego pełnomocnika – adwokata lub radcy prawnego.
Jeżeli znalazłaś/eś się w trudnej sytuacji związanej z uprowadzeniem rodzicielskim, jestem tutaj, aby Ci pomóc. Skontaktuj się ze mną, by porozmawiać o Twojej sprawie i dowiedzieć się, jakie możemy podjąć razem działania.